U
szczytu oratorskiego uniesienia Hitler miewał wytrysk i w tym
właśnie momencie tłum najbardziej mu się poddawał. Dokonywała
się monstrualna kopulacja, kazirodztwo nieprzewidziane przez święte
kodeksy. Zapłodniony tłum staje się brzemienny demonami, które
niebawem wyjdą z jego brzucha. Teraz jasne, dlaczego jeden człowiek
może być ojcem tak wielu nieszczęść. Ceronetti
Duchowe głębie ideologii
interesują mnie wyłącznie pod tym względem czy zostanę
aresztowany czy też nie. Kertesz
Władza
nie psuje: wyzwala ukryte zepsucie. Gomez Davila
Jedynym gwarantem dobrych rządów
jest struktura polityczna i społeczna, która nie pozwala dużo
rządzić. Gomez Davila
Wszystkie rządy są symptomem uniwersalnej choroby, potrzeby bycia rządzonym: wszystkie rządy są złe, a pewne są bardzo złe. Nanamoli Thera
Jesteśmy już znacznie dalej: Cel uświęca ludzi którzy do niego dążą. Bobkowski
Nowoczesne państwo stało się molochem zżerającym ludzi milionami, tworem żądającym bezustannych ofiar i niewolnictwa, w którym człowiek, jako jednostka reprezentująca pewną myśl i ducha, jest przekreślona, zdeptana, zniweczona. To co uważamy dziś za prawo, za ustawy i kodeksy, co już – co gorsza – przyzwyczailiśmy się uważać za czynnik rządzący stosunkami między ludźmi, jest przecież zwyczajnym bezprawiem. Bobkowski
Tocqueville
sądził, że Rosjanin przywykły do podległości jest w stanie ją
znosić, natomiast Amerykanin będzie chciał żyć tylko w wolności.
Nie przewidział, że także w demokracji może nastąpić chwila,
kiedy wolność zostaje ograniczona nie przez innego człowieka, lecz
przez tłum. Marai
Inflacja
jest tą formą podatku, którą można nałożyć bez ustawy.
Friedman
Grabież
legalna może przejawiać się na tysiąc sposobów, stąd
nieskończona liczba jej przejawów: cła, ochrona rynku, dotacje,
subwencje, preferencje, progresywny podatek dochodowy, bezpłatna
oświata, prawo do pracy, prawo do zysków, prawo do płacy, prawo do
opieki społecznej, prawo do środków produkcji, bezpłatny kredyt
itd., itd. Wszystkie te przejawy – połączone tym, co dla nich
wspólne, czyli usankcjonowaną prawem grabieżą – noszą nazwę
socjalizmu. Bastiat
Każdy
chce żyć na koszt państwa. Zapominają jednak, że państwo żyje
na koszt każdego. Bastiat
Polityka
najpierw polegała na zapobieganiu mieszania się ludzi do tego co
ich dotyczy, a potem na zmuszaniu ludzi do decydowania o tym na czym
się nie znają. Paul Valery
Wojny
i rewolucje – zawsze mówi się o takiej czy innej – wywołują u
kogoś, kto czyta o ich przebiegu, uczucie nie przerażenia, lecz
znudzenia. To nie okrucieństwo, jakie dotknęło tych wszystkich
zabitych i rannych, ani poświęcenie tych, którzy polegli z bronią
w ręku, czy też poległych bez walki, tak bardzo dręczy duszę –
to głupota, która pozwala poświęcić duszę i mienie w imię
czegoś nieuchronnie jałowego. Pessoa
Wobec
fantastów ideałów – socjalistów, altruistów, wszelkiego
rodzaju dobroczyńców – odczuwam fizyczne, żołądkowe mdłości.
To są idealiści pozbawieni ideałów. To są bezmyślni myśliciele.
Kochają powierzchnię życia przez swój nieuchronny pociąg do
śmieci, które unoszą się na wodzie, pozwalając wierzyć, że są
piękne, bo gdzieniegdzie migają między nimi muszelki. Pessoa
Surowo
ograniczony system praw wyborczych jest jedynym dającym się
pogodzić z cywilizacją .Gomez
Davila
We współczesnym państwie
klasami o przeciwstawnych interesach są nie tyle burżuazja i
proletariat, ile klasa, która płaci podatki i klasa która z nich
żyje. Gomez Davila
Niesprawiedliwej nierówności nie
leczy się równością, niesprawiedliwą nierówność leczy się
nierównością sprawiedliwą. Gomez Davila
Ten kto domaga się równych
szans, kończy, żądając, by karać utalentowanych. Gomez Davila
Gorszy od "kultu jednostki" jest "kult zera". Lec
Nasza współczesna, mdła, parlamentarna demokracja, podlana sosem pseudonaukowości, wygodne schronienia dla pseudointelektualnych miernot. Witkacy
Prawo
to najprostszy sposób sprawowania tyranii. Gomez
Davila
Reformator to człowiek który
dostrzega powierzchniowe dolegliwości świata i postanawia je
wyleczyć, potęgując dolegliwości zasadnicze. Pessoa
„A
jak ta nikczemność rośnie i trwa? Z powodu uczuć religijnych
religii demokratycznej, które każą wyrażać się o kanalii nie
inaczej jak z szacunkiem, a kto nazwie ją po imieniu, ten odgrywa
rolę wyklętego, jak niegdyś ci którzy wątpili w dogmaty
katolickie”. Vilferdo-Pareto do Maffeo Pantaleoniego 9.III.1907
Raz
spojrzałem za kulisy marionetek, przy sznurkach również
marionetki. Dalej mnie nie dopuszczono. Lec
Dlatego karmią nas kłamstwami,
bo prawda nie da się przełknąć. Lec
Politycy, zasięgajcie porad
gastrologów: co obywatel może jeszcze strawić. Lec
Dla starego Rockefellera wydawano
specjalną gazetę, pełną zmyślonych wiadomości. W innych krajach
stać na to, by podobne gazety wydawać nie tylko dla miliarderów,
ale dla całej ludzkości. Lec
Większość mistyfikacji
społecznych zdaje się mieć na celu utrzymanie człowieka w
mierności myśli i uczuć, a to w tym celu, żeby stał się zdatnym
do rządów, albo podatnym do rządzenia. Chamfort
Ludzie posiadający głos poddawani byli najhaniebniejszej z tortur; wyrywano im język i kazano jego kikutem sławić władcę. Niezniszczalny instynkt życia pchał ludzi ku takiej formie samounicestwienia – w imię przedłużenia fizycznej egzystencji. Ocaleni okazywali się tak samo martwi, jak pomordowani. Nadieżda Mandelsztam
To, że nas ciągle od nowa można
okłamywać, napawa optymizmem. Lec
Z szeregu zer łatwo stworzyć
łańcuchy. Lec
I czworonogi stają na tylnych
łapach. Czego się nie robi dla żarcia i ze strachu. Lec
Demokratyczny
rządzący nie może przyjąć jakiegoś rozwiązania dopóty, dopóki
nie uzyska entuzjastycznego poparcia tych, którzy nigdy nie
zrozumieją problemu. Gomez Davila:
Tak
długo, jak długo nie traktuje się poważnie głoszącego prawdę,
może on czas jakiś żyć w demokracji. Potem: cykuta.
Demokratyczne
wybory rozstrzygają o tym, kto będzie uciskany w majestacie prawa.
Według
demokraty mieć rację to ryczeć w najsilniejszym chórze.
Demokrata
ślęczy nad wynikami badań opinii publicznej jakby to były święte
księgi.
My,
wrogowie powszechnego prawa wyborczego nie przestajemy się zdumiewać
z powodu entuzjazmu, jaki wywołuje wybór garstki nieudolnych przez
masę niekompetentnych.
Możliwość
oszukiwania wyborców wzrasta wraz z ich ilością.
Do
słabości demokracji musimy zaliczyć to, że jest rzeczą
niemożliwą, aby ważne stanowisko osiągnął w niej ktoś, kto o
nie wcale nie zabiegał.
Idea
polityczna, która nie prowadzi do katastrofy, nigdy nie jest
popularna.
Rewolucjonista
odkrywa „prawdziwego ducha rewolucji” dopiero przed rewolucyjnym
trybunałem, który go skazuje.
To,
czego żaden pochlebca nie waży się powiedzieć swemu despocie,
demokrata mówi ludowi.
Intelektualna
wulgarność przyciąga wyborców niczym miód muchy.
Roztoczenie
opieki nad biednymi zawsze było w polityce najpewniejszym środkiem
do wzbogacenia się.
Cały
świat jest dzisiaj na lewicy. Co za ulga!
Prawdziwy upadek
lewicy uwidacznia się nie wtedy, gdy nie dotrzymuje ona obietnic,
lecz wtedy gdy je realizuje.
Czyn
polegający na tym, że jednostka zostaje obrabowana przez inną
jednostkę nazywany jest „rabunkiem”. Gdy czyni to cała grupa,
mówi się o „sprawiedliwości społecznej”.
Człowiek
odpowiednio odżywiony przystosuje się do każdego poniżenia.
Lewicowiec
współzawodniczy z dewotem, który nadal czci relikwię, choć
stwierdził, że domniemany cud był oszustwem. Gomez Davila
Władza to coś diabelskiego: diabeł był po
prostu aniołem z ambicją władzy. Cioran
Nie
zapominajmy, że nie jeden z naszego pokolenia nauczył się
rachunków rzucając trupy do grobów. Lec
Ale czyż my wszyscy nie kryjemy w
bajorach naszych dusz takich pragnień, jakie tylko budzący grozę
władcy ośmielają się wyznać? Mianować swego konia konsulem —
czy to nie znaczy trafnie ocenić ludzi? Cioran
Borges, półślepy
pisarz argentyński, był w Europie i oburzony skarżył się, że
intelektualna lewica wszędzie bojkotowała jego utwory; na próżno
jest antyfaszystą, nie przebaczą mu, że jest jednocześnie
antykomunistą. Marai
Nie lubię tych
co na czerwony sztandar patrzą przez różowe okulary. Lec
Hitler
był potworem. Nie ma pozycji korzystniejszej w kwestii sławy.
Cioran
W bitwie pod Wagram Napoleon
stracił trzydzieści tysięcy ludzi, nie odczuwając w związku z
tym żadnych wyrzutów. Miał tylko zły humor. Ale po co o tym
wspominać? Wyrzuty sumienia znają tylko ci, którzy nie działają,
bo nie potrafią. Wyrzut zastępuje im działanie. Cioran
Ludzie z żelaznymi zasadami są
magnesem dla kajdan? Lec:
Gdy rąbią
szubienice, badaj, czy nie na stosy.
Z prędkością
ilu węzłów szubienicznych na epokę pędzi świat?
Młotem możesz
człowieka zabić, sierpem możesz człowieka zabić, a co dopiero
młotem i sierpem.
Rzadko jest
miejsce aureoli obok lauru!
Naiwni
geografowie twierdzą, że jak pójdziesz na Zachód, wrócisz po
pewnym czasie ze Wschodu, a gdy pójdziesz na Wschód, wrócisz z
Zachodu. Czasem tak, czasem nie.
"Z jednego krzyża można
zrobić dwie szubienice" - rzekł fachowiec z pogardą.
Stosy nie rozświetlają
ciemności.
Były dwie możliwości: albo
stanąć na gruncie ich zasad, albo zawisnąć nad nimi.
Kajdany nie lubią przykuwać
uwagi.
Chcesz śpiewać w chórze?
Przypatrz się wpierw pałeczce dyrygenta.
Gdy nie ma się z czego śmiać,
rodzą się satyrycy.
Ciemno w tym państwie, gdzie
łotry na świeczniku.
Niejeden sternik otacza się
zerami. Przypominają mu koła ratunkowe.
Świat zawsze wraca do normy,
ważne do czyjej.
Obniżył lot i znalazł się
na Parnasie.
Przyłożyli obie ręce do
zbrodni. Oklaskiwali ją.
Kto się najadał strachu, nie
jest głodny wrażeń.
Cóż wie zoolog znający
zwierzęta jedynie z ZOO, cóż wiedzą o człowieku ci, co znają go
jedynie na wolności.
Niejeden, wymachując batem,
myśli, że jest dyrygentem.
Zwykle są po jednaj stronie
krat więziennych zbrodniarze.
Późna to pora, kajdanami
dzwonić na trwogę.
Zbrodnią jest nazywanie jej
błędem i wypaczeniem. Lec
Pascal
zauważa, że jeżeli Platon i Arystoteles pisali o polityce, to tak
jakby mieli urządzać szpital dla obłąkanych. Ceronetti
Puszenie
się z jednaj strony, wywołuje płaszczenie się z drugiej. Dwie te
właściwości są ze sobą w ścisłym związku funkcjonalnym. Na
ile ktoś się napuszy, na ile tyle będzie żądał, aby się przed
nim płaszczono, a o ile ma egzekutywę, będzie to faktycznie
przeprowadzał. Witkacy
Podważa
władzę, kto milczy, gdy mu kazano mówić. Seneka
Złe
to rządy, kiedy pospólstwo kieruje władcami. Seneka
Przypatrzcie
się tylko, jacy to ludzie trzęsą miastem i najlepiej umieją się
krzątać koło siebie: przekonacie się najczęściej, iż są to
ludzie najmniej uzdolnieni. Montaigne
Antystenes radził
jednego dnia Ateńczykom, aby nakazali używać osłów do uprawy
ziemi po równi z końmi. Odpowiedziano iż to zwierzę nie jest
stworzone do takiej służby: „Wszystko jedno – odparł –
chodzi tylko o wasz rozkaz; toć największe niezdary i ciemięgi,
których bierzecie sobie za wodzów, natychmiast stają się bardzo
godnymi mężami przez samo to, żeście ich powołali”. Montaigne
Łatwiej
jest rządzić ludźmi rozpalając ich emocje niż broniąc ich
interesów. Le Bon:
Prawo
i sprawiedliwość nie odgrywają żadnej roli w stosunkach pomiędzy
państwami o nierównej sile.
Idee
demokratyczne należą do tych idei, które łatwo narzuca się
innym, ale rzadko akceptuje się samemu.
Socjalizm
będący ostateczną formą równości jest raczej stanem umysłu niż
doktryną.
Gdy
państwo próbuje za bardzo chronić swoich obywateli, odzwyczajają
się oni od tego, że muszą chronić się sami. W rezultacie tracą
wszelką inicjatywę.
Naprawdę
pokojowy naród szybko zniknąłby z historii.
Despotyzm
jednostki ograniczony jest przez strach przed odpowiedzialnością.
Dlatego jest mniej opresywny niż despotyzm kolektywny, który jest
zawsze nieodpowiedzialny.
Im
słabszy rząd, tym silniejsza biurokracja.
Obalenie
tyranii nie oznacza zaprowadzenia wolności.
Jeśli
rząd podąża za opiniami zamiast je kreować, przestaje być panem.
W
polityce rzeczy są mniej ważne od swoich nazw. Często, aby zdobyć
akceptację nawet dla najbardziej absurdalnej idei, wystarczy ukryć
ją za dobrze dobranymi słowami.
Siła
może wymusić posłuszeństwo, szacunek eliminuje samą ideę
nieposłuszeństwa.
Polityczne
instytucje nie tworzą przekonań narodu, lecz są przez nie
tworzone.
Tyrania
jednostki jest blisko, gdy grupy mogą sobie pozwolić na
nieprzestrzeganie prawa.
Sprawiedliwość
zaczyna się w chwili, gdy posiadamy siłę, aby ją narzucić.
Nie
należy przeciwstawiać prawa sile, ponieważ prawo i siła to tylko
etykiety. Prawo jest siłą utrwaloną na długo.
Minimum
koniecznych zasad moralnych tworzą te, które są skodyfikowane i
wymuszane przez policję. W momencie, gdy to minimum nie jest
przestrzegane, zaczyna się anarchia.
Narody,
których moralność zaczyna się rozpadać, szybko znikają z
historycznej areny.
Fundamentalne
rytuały i symbole narodu stworzone zostały przez tych jego
członków, którzy już nie żyją.
Słowo
„demokracja” oznacza całkowicie różne idee dla tłumu i dla
uczonych.
Poza
grupą, do której należy, prawdziwy demokrata nie posiada własnej
indywidualności.
Wbrew demokratycznym ideom, psychologia
kolektywnego bytu zwanego Ludem jest czymś niższym w stosunku do
psychologii indywidualnego człowieka.
Surowość serca niektórych kapitalistów i
niski poziom ich moralności przysparza wielu zwolenników
socjalizmowi.
Tylko ludzie posiadający wiele armat mają prawo być pacyfistami.
Jedyne rewolucje, które przynoszą coś trwałego, to rewolucje myśli.
To, co nazywa się rządem demokratycznym, jest w rzeczywistości rządem niewielu liderów.
Niezbędnym warunkiem istnienia wszystkich
demokratycznych rządów jest kierowanie się błędnymi, lecz
popularnymi opiniami.
Inflacja,
humanitaryzm i strach są zawsze ważnymi czynnikami w zachowaniu
rządów demokratycznych.
Rządy
ludowe są nazbyt zdominowane przez namiętności, aby być
sprawiedliwe i tolerancyjne. Mogą się one utrzymać tylko wówczas,
gdy w coraz większym zakresie uciekają się do metod despotycznych.
Tyranię
jednostki łatwo obalić. Wobec tyranii kolektywnej prześladowani są
bezsilni.
Nie
są możliwe rządy ludu bez przewagi mentalności jakobińskiej.
Polityka
grupowa należy zawsze do niższego porządku. Rządy ludowe nie mogą
mieć innej.
Pierwszym
celem rewolucji jest zniszczenie starej arystokracji; drugim –
stworzenie nowej.
Zbrodnie
królów mało ważą w porównaniu ze zbrodniami ludów.
Każda
polityka ogranicza się do dwóch zasad: wiedzieć i przewidywać.
Gdy
tylko jakaś klasa nie jest już pewna swoich praw – arystokracja
kiedyś, klasa średnia dziś – szybko je traci.
W
polityce mniej groźny jest brak kontroli nad ideami niż posiadanie
fałszywych.
Większość
rządów upada z powodu swoich błędów, a nie ataku wroga.
Żadne
społeczeństwo nie może istnieć bez zasady autorytetu, tak samo
jak nie ma rzeki bez brzegów.
Moralnej
siły nie zwalczy się ani za pomocą ustaw, ani nawet zbrojnych
oddziałów.
Użycie
emocjonalnych i mistycznych impulsów ludzi jako środka działania
przy równoczesnym staraniu, aby nadać im racjonalny kierunek, jest
tajemnicą sztuki rządzenia.
Rząd,
który stale podżega do rozruchów, ginie w wyniku rozruchów.
U
męża stanu zdrowy rozsądek i mocny charakter są często bardziej
użyteczne niż geniusz.
Georges
Sorel bardzo trafnie przewidział, że pierwszym posunięciem
zwycięskiego socjalizmu będzie bezlitosna masakra przeciwników.
Nienawiść
do tego, co wyższe, najbardziej istotny element obecnych postępów
socjalizmu, nie jest jedyną cechą nowego ducha stworzonego przez
idee demokratyczne. Inne konsekwencje, choć nie bezpośrednie, są
nie mniej ważne.
Na przykład wzrost etatyzmu, zmniejszenie roli
klasy średniej, zwiększenie aktywności finansjery, walka klas,
upadek dawnych hamulców socjalnych, zwyrodnienia moralne.
Socjaliści,
syndykaliści i anarchiści, choć powodowani całkowicie różnymi
koncepcjami, współpracują dla osiągnięcia tego samego celu –
zduszenia siłą klas rządzących i zrabowania ich bogactwa. Le Bon
Obecnie jesteśmy
świadkami triumfu hiper demokracji, w ramach której masy działają
bezpośrednio, nie zważając na normy prawne, za pomocą nacisku
fizycznego i materialnego, narzucając wszystkim swoje aspiracje i
upodobania. Ortega y Gasset:
Jednak
w ostatecznym rachunku państwo jest tylko machiną, której
istnienie i utrzymanie uzależnione jest od otaczających ją żywych
osobników. Kiedy zatem wyssie ze społeczeństwa ostatnią krople
krwi, zniszczy zarazem samo siebie; pozostanie po nim martwy
szkielet, zmarły zardzewiałą śmiercią maszyn, jeszcze bardziej
trupią niż śmierć organizmów żywych.
Biurokratyzacja
życia powoduje jego zupełny upadek – i to we wszystkich
dziedzinach. Ludność ubożeje, kobiety rodzą coraz mniej dzieci. W
tej sytuacji państwo dla zaspokojenia ich potrzeb jeszcze bardziej
usztywnia formę biurokracji.
Społeczeństwo
dla zabezpieczenia sobie lepszego życia, tworzy narzędzie dla
zapewnienia sobie lepszego życia, tworzy narzędzie w postaci
państwa. Potem państwo przejmuje władzę i społeczeństwo musi
żyć dla państwa.
Ale jedynie
niewinna naiwność ludzi „porządnych” każe im wierzyć, że
owe „siły porządkowe” stworzone po to by utrzymywać porządek,
zadowolą się na zawsze pilnowaniem tego by zachowane były ustalone
przez nich reguły. Kończy się to zawsze i w sposób nieunikniony
tym, że „siły porządkowe” same określają i rozstrzygają jak
ten porządek ma wyglądać; oczywiście, bo jakże by inaczej,
okazuje się, iż ma on być taki jaki jest dla nich wygodny.
Na ogół
polityk, także sławny polityk, dlatego właśnie jest politykiem,
że jest tępy. Ortega y Gasset
Ciała
zbiorowe (parlamenty, akademie, zgromadzenia) mogą się jak
najbardziej ośmieszać, podtrzymuje je to, że są wielkie i nic nie
można przeciw nim zdziałać. Hańba, śmieszność ześlizgują się
po nich jak kule z fuzji po dziku lub krokodylu. Chamfort
Socjaliści
zaczęli odkrywać, że nie tylko jednostka bankrutuje, jeśli więcej
wydaje niż wytwarza, lecz spotyka to także naród. I to ich
zaskoczyło. Marai
Siłą
socjalizmu w obecnej epoce stanowi to, że jest on jedynym żywotnym
jeszcze złudzeniem. Pomimo dowodów naukowych, zbijających i
wykazujących niesłuszność socjalizmu, rośnie on nadal w siłę,
a najlepsza jego bronią jest to, że prawią o nim umysły, które
do tego stopnia nie znają rzeczywistości, że odważyły się
obiecywać szczęście dla całej ludzkości. Le Bon:
Aby
przekonać się, że protekcjonizm potrafi nierzadko zrujnować
narody, które go przyjmują, potrzeba będzie wielu długich lat
doświadczeń.
Nie dyskutuje się
z wierzeniami mas, podobnie jak nie dyskutuje się z huraganem.
Dogmat powszechnego prawa wyborczego posiada obecnie taką sama moc,
jaką w średniowieczu miały dogmaty religijne. O powszechnym
głosowaniu mówi się dziś z większym pochlebstwem niż niegdyś
do Ludwika XIV.
Ustrój
parlamentarny jest ideałem niemal wszystkich narodów
cywilizowanych, a moc swą bierze z błędnego, ale powszechnie
przyjętego poglądu psychologicznego, że znaczne grono ludzi
posiada więcej kwalifikacji do powzięcia uchwały rozumnej i
niezależnej aniżeli szczuplejsza garstka.
Zdarzają
się przywódcy wykształceni i inteligentni, ale te przymioty umysłu
nie przynoszą pożytku. Inteligencja bowiem wykazując złożoność
zjawisk, tłumacząc je i wyjaśniając, czyni człowieka pobłażliwym
i w dużym stopniu przytępia ekspansywność przekonań i
gwałtowność uczuć, bez których żaden apostoł jakiejś idei
obejść się nie może.
Przerażenie
ogarnia mnie na myśl o potędze jaką człowiekowi otoczonemu
prestiżem daje siła przekonań w połączeniu z ciasnotą poglądów.
Le Bon
Czy
wiesz co to jest polityka? Jeden wielki pisarz francuski, Paul
Valéry, powiedział, że najpierw polegała ona na zapobieganiu
mieszania się ludzi do tego co ich dotyczy, a potem na zmuszaniu ich
do decydowania o tym na czym się oni nie rozumieją. Bobkowski
...Na
widok tylu nieuniknionych cierpień, tylu koniecznych okrucieństw,
tylu łez nie otartych, tylu nieprawości dobrowolnych i mimowolnych,
bo tu niesprawiedliwość jest w powietrzu; wobec widowiska tych
klęsk, co spadają nie na jedną rodzinę, nie na jedno miasto, lecz
na całe plemię, na lud zamieszkujący jedną trzecią kuli
ziemskiej, zrozpaczona dusza musi się odwrócić od ziemi i zawołać:
„To prawda, Boże! Królestwo Twoje nie jest z tego świata”. de
Custine
Z wszystkiego, co
widzę w tym świecie, a zwłaszcza w tym kraju, wynika, że
szczęście nie jest prawdziwym celem misji człowieka na tym padole.
Cel ten jest wyłącznie religijny: doskonalenie się moralne, walka
i zwycięstwo. de
Custine